मूलम्- भीष्म उवाच॥ अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् । सरितां चैव संवादं सागरस्य च भारत ॥२॥
पदविभागः- अत्र अपि उदाहरन्ति इमम् इतिहासं पुरातनम् । सरितां चैव संवादं सागरस्य च भारत ॥२॥
अन्वयः- भारत, अत्र अपि इमम् सरितां सागरस्य चैव संवादं च पुरातनम् इतिहासं उदाहरन्ति ॥२॥
हिन्द्यर्थः- भीष्मजीने कहा- भारत! इस विषयमें विज्ञ पुरुष सरिताओं तथा समुद्रके संवादरूप एक प्राचीन उपाख्यानका दृष्टान्त दिया करते हैं ॥२॥
मूलम्- सुरारिनिलयः शश्वत्सागरः सरितां पतिः । पप्रच्छ सरितः सर्वाः संशयं जातमात्मनः ॥३॥
पदविभागः- सुरारिनिलयः शश्वत् सागरः सरितां पतिः । पप्रच्छ सरितः सर्वाः संशयं जातम् आत्मनः ॥३॥
अन्वयः- शश्वत् सुरारिनिलयः सरितां पतिः सागरः सर्वाः सरितः आत्मनः जातं संशयं पप्रच्छ ॥३॥
हिन्द्यर्थः- एक समयकी बात है, दैत्योंके निवासस्थान और सरिताओंके स्वामी समुद्रने सम्पूर्ण नदियोंसे अपने मनका एक संदेह पूछा ॥३॥
मूलम्- सागर उवाच॥ समूलशाखान् पश्यामि निहतान् कायिनो द्रुमान् । युष्माभिरिह पूर्णाभिर्नद्यस्तत्र न वेतसम् ॥४॥
पदविभागः- समूल-शाखान् पश्यामि निहतान् कायिनः द्रुमान् । युष्माभिः इह पूर्णाभिः नद्यः तत्र न वेतसम् ॥४॥
अन्वयः- नद्यः, इह युष्माभिः पूर्णाभिः कायिनः, समूल-शाखान् द्रुमान् निहतान् पश्यामि, तत्र वेतसं न (पश्यामि) ॥४॥
हिन्द्यर्थः- समुद्रने कहा- नदियों, मैं देखता हूँ कि जब बाढ आनेके कारण तुमलोग लबालब भर जाती हो, तव विशाल-काय वृक्षोंको जडमूल और शाखाओं सहित उखाड़कर अपने प्रवाहमें बहा लाती हो; परंतु उनमें बेंतका कोई पेड़ नहीं दिखायी देता ॥४॥
मूलम्- अकायश्चाल्पसारश्च वेतसः कूलजश्च वः । अवज्ञया वा नानीतः किञ्च वा तेन वः कृतम् ॥५॥
पदविभागः- अकायः च अल्पसारः च वेतसः कूलजः च वः । अवज्ञया वा न आनीतः किञ्च वा तेन वः कृतम् ॥५॥
अन्वयः- वेतसः- अकायः च, अल्पसारः च, वः कूलजः च । अवज्ञया न आनीतः वा, तेन किञ्च वः कृतं वा ॥५॥
हिन्द्यर्थः- बेंतका शरीर तो नहींके बराबर बहुत पतला है । उसमें कुछ दम नहीं होता हैं और वह तुम्हारे खास किनारेपर जमता हैं; फिर भी तुम उसे न ला सकी, कया कारण है? क्या तुम अवहेलनावश उसे कभी नहीं लायीं अथवा उसने तुम्हारा कोई उपकार किया है? ॥५॥
मूलम्- तदहं श्रोतुमिच्छामि सर्वासामेव वो मतम् । यथा कूलानि चेमानि हित्वा नायाति वेतसः ॥६॥
पदविभागः- तद् अहं श्रोतुम् इच्छामि सर्वासाम् एव वः मतम् । यथा कूलानि च इमानि हित्वा न आयाति वेतसः ॥६॥
अन्वयः- तद् अहं सर्वासाम् एव वः मतं श्रोतुम् इच्छामि, यथा वेतसः इमानि कूलानि च हित्वा न आयाति ॥६॥
हिन्द्यर्थः- इस विषयमें तुम सब लोगोंका विचार मैं सुनना चाहता हूँ, कया कारण है कि बेंतका वृक्ष तुम्हारे इन तटोंको छोडकर नहीं आता है?॥६॥
मूलम्- ततः प्राह नदी गङ्गा वाक्यमुत्तममर्थवत् । हेतुमद् ग्राहकं चैव सागरं सरितां पतिम् ॥७॥
पदविभागः- ततः प्राह नदी गङ्गा वाक्यम् उत्तमम् अर्थवत् । हेतुमद् ग्राहकं चैव सागरं सरितां पतिम् ॥७॥
अन्वयः- ततः गङ्गा नदी सरितां पतिं सागरम् (प्रति) अर्थवत् हेतुमद् ग्राहकं उत्तमं वाक्यम् चैव प्राह । ॥७॥
हिन्द्यर्थः- इस प्रकार प्रश्न होनपर गङ्गानदीने सरिताओंके स्वामी समुद्रसे यह उत्तम अर्थपूर्ण, युक्तियुक्त तथा मनको ग्रहण करने बाली बात कही॥७॥
मूलम्- गङ्गोवाच॥ तिष्ठन्त्येते यथास्थानं नगा ह्येकनिकेतनाः । ते त्यजन्ति ततः स्थानं प्रातिलोम्यान्न वेतसः ॥८॥
पदविभागः- तिष्ठन्ति एते यथास्थानं नगाः हि एकनिकेतनाः । ते त्यजन्ति ततः स्थानं प्रातिलोम्यात् न वेतसः ॥८॥
अन्वयः- एते नगाः हि एकनिकेतनाः यथास्थानं तिष्ठन्ति । ते प्रातिलोम्याद् ततः स्थानं त्यजन्ति, वेतसः न ॥८॥
हिन्द्यर्थः- गङ्गा बोली- नदीश्वर! ये वृक्ष अपने-अपने स्थानपर अकड़कर खड़े रहते हैं, हमारे प्रवाहके सामने मस्तक नहीं झुकाते । इस प्रतिकूल बर्तावके कारण ही उन्हें नष्ट होकर अपना स्थान छोड़ना पड़ता है। परंतु बेंत ऐसा नहीं हैं॥८॥
मूलम्- वेतसो वेगमायातं दृष्ट्वा नमति नेतरः । स च वेगेऽभ्यतिक्रान्ते स्थानमासाद्य तिष्ठति ॥९॥
पदविभागः- वेतसः वेगम् आयातं दृष्ट्वा नमति न इतरः । सः च वेगे अभ्यतिक्रान्ते स्थानम् आसाद्य तिष्ठति ॥९॥
अन्वयः- वेतसः वेगम् आयातं दृष्ट्वा नमति । न इतरः । स च वेगे अभ्यतिक्रान्ते स्थानम् आसाद्य तिष्ठति ॥९॥
हिन्द्यर्थः- बेंत नदीके वेगको आते देख झुक जाता है, पर दूसरे वृक्ष ऐसा नहीं करते; अतः वह सरिताओंका वेग शान्त होने- पर पुनः अपने स्थानमें ही स्थित हो जाता है॥९॥
मूलम्- कालज्ञः समयज्ञश्च सदा वश्यश्च नोद्धतः । अनुलोमस्तथास्तब्धस्तेन नाभ्येति वेतसः ॥१०॥
पदविभागः- कालज्ञः समयज्ञः च सदा वश्यः च न उद्धतः । अनुलोमः तथा स्तब्धः तेन न अभ्येति वेतसः ॥१०॥
अन्वयः- वेतसः कालज्ञः, समयज्ञः च, सदा वश्यः, न उद्धतः च, अनुलोमः, तथा स्तब्धः- तेन न अभ्येति ॥१०॥
हिन्द्यर्थः- बेंत समयको पहचानता है, उसके अनुसार बर्ताव करना जानता हैं, सदा हमारे वशमें रहता हैं, कभी उद्दण्डता नहीं दिखाता और अनुकूल बना रहता हैं । उसमें कभी अकड़ नहीं आती है; इसीलिये उसे स्थान छोडकर यहाँ नहीं आना पड़ता हैं॥१०॥
मूलम्- मारुतोदकवेगेन ये नमन्त्युन्नमन्ति च । ओषध्यः पादपा गुल्मा न ते यान्ति पराभवम् ॥११॥
पदविभागः- मारुत-उदक-वेगेन ये नमन्ति उन्नमन्ति च । ओषध्यः पादपाः गुल्माः न ते यान्ति पराभवम् ॥११॥
अन्वयः- ओषध्यः, पादपाः, गुल्माः, ये मारुतोदकवेगेन नमन्ति, उन्नमन्ति च, ते पराभवं न यान्ति ॥११॥
हिन्द्यर्थः- जो पौधे, वृक्ष या लता-गुल्म हवा और पानीके वेगसे झुक जाते तथा वेग शान्त होनेपर सिर उठाते उनका कभी पराभव नहीं होता॥११॥
मूलम्- भीष्मोवाच॥ यो हि शत्रोर्विवृद्धस्य प्रभोर्बन्धविनाशने । पूर्वं न सहते वेगं क्षिप्रमेव विनश्यति ॥१२॥
पदविभागः- यः हि शत्रोः विवृद्धस्य प्रभोः बन्धविनाशने । पूर्वं न सहते वेगं क्षिप्रम् एव विनश्यति ॥१२॥
अन्वयः- यो हि विवृद्धस्य, बन्धविनाशने प्रभोः शत्रोः पूर्वं वेगं न सहते, क्षिप्रम् एव विनश्यति ॥१२॥
हिन्द्यर्थः- भीष्मजी कहते हैं- युधिष्ठिर! इसी प्रकार जो राजा बलमें बढ़ेचढ़े तथा बन्धनमें डालने और विनाश करनेमें समर्थ शत्रुके प्रथम वेगको सिर झुकाकर नहीं सह लेता है, वह शीघ्र ही नष्ट हो जाता है॥१२॥
मूलम्- सारासारं बलं वीर्यमात्मनो द्विषतश्च यः । जानन् विचरति प्राज्ञो न स याति पराभवम् ॥१३॥
पदविभागः- सार-असारं बलं वीर्यम् आत्मनः द्विषतः च यः । जानन् विचरति प्राज्ञः न सः याति पराभवम् ॥१३॥
अन्वयः- यः प्राज्ञः आत्मनः द्विषतः च सारासारं बलं वीर्यं जानन् विचरति, सः पराभवं न याति ॥१३॥
हिन्द्यर्थः- जो बुद्धिमान् राजा अपने तथा शत्रुके सार-असार, बल तथा पराक्रमको जानकर उसके अनुसार बर्ताव करता है, उसकी कभी पराजय नहीं होती है॥१३॥
मूलम्- एवमेव यदा विद्वान् मन्यतेऽतिबलं रिपुम् । संश्रयेद्वैतसीं वृत्तिमेवं प्रज्ञानलक्षणम् ॥१४॥
पदविभागः- एवम् एव यदा विद्वान् मन्येत अतिबलं रिपुम् । संश्रयेद् वैतसीं वृत्तिम् एवं प्रज्ञान-लक्षणम् ॥१४॥
अन्वयः- एवम् एव यदा विद्वान् रिपुम् अतिबलं मन्येत, वैतसीं वृत्तिं संश्रयेत्। एवं प्रज्ञान-लक्षणम् ॥१४॥
हिन्द्यर्थः- इस प्रकार विद्वान् राजा जब शत्रुके बलको अपनेसे अधिक समझे, तब बेंतका ही ढंग अपना ले (अर्थात् उसके सामने नतमस्तक हो जाय) । यही बुद्धिमानीका लक्षण है॥१४॥
इति श्रीमहाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मानुशासनपर्वणि सरित्सागरसंवादे त्रयोदशाधिकशततमोऽध्यायः॥११३॥